Nevenwerkingen van radiotherapie en hoe ermee omgaan

De meeste bijwerkingen zijn tijdelijk en verdwijnen enkele weken na het beëindigen van de bestralingsreeks. Bijwerkingen van bestraling komen alleen voor in de delen van het lichaam die bestraald worden. Als je bijvoorbeeld op de borst bestraald wordt, kan jouw hoofdhaar er niet van uitvallen.

Niet iedereen heeft evenveel last van de bijwerkingen. Het hangt bijvoorbeeld af van jouw algemene gezondheid, van jouw gevoeligheid voor straling en van de andere behandelingen die je al gekregen hebt (chemotherapie ...). Het is beter om niet te roken tijdens de bestraling en ervoor te zorgen dat je bloedsuikerwaarde goed geregeld is als je diabetes hebt. Vertel de radiotherapeut-oncoloog ook welke geneesmiddelen je neemt of recent genomen hebt. 

Omdat elke bestralingsbehandeling anders is, vraag je het best voor de bestraling begint aan de radiotherapeut-oncoloog welke bijwerkingen mogelijk zijn.

Het is normaal dat je je ongerust of angstig voelt als je te horen hebt gekregen dat je een gezwel hebt. Het wordt meestal niet beter als je in aanraking komt met de radiotherapieafdeling, met al die onbekende apparatuur. Als je ongerust bent, kan het misschien helpen om erover te praten met je radiotherapeut-oncoloog of iemand anders van de dienst, bijvoorbeeld een psycholoog of een sociaal werker.

Uitwendige stralen gaan eerst door de huid voor ze het gezwel bereiken. De straling kan de huid prikkelen. Eerst wordt de huid wat gevoelig en rood. Later kan de huid wat donkerder van kleur worden en kunnen gevoelige plaatsen ontstaan, met eventueel blaasjes en open wondjes. In het ergste geval gaan de open wondjes over in grote, meestal vochtige plekken. Al deze huidproblemen kunnen pijnlijk zijn, bijvoorbeeld bij aanraking door kleding. Bacteriën kunnen binnendringen en zo een ontsteking doen ontstaan. Je kunt het best een vochtinbrengende melk of crème gebruiken zolang de huid intact is. Het is best deze producten ‘s avonds te gebruiken (en niet net voor je bestraald wordt). Zodra er open en vochtige plekken ontstaan, moet de huid goed verzorgd worden. Hiervoor bestaan er speciale verbandmaterialen die de overvloedige vochtafscheiding netjes absorberen zonder in de wonde te kleven, zonder de wonde uit te drogen en zonder bacteriën te veel kansen te geven. Poeders zijn meestal af te raden: ze schuren te veel, en als ze vocht opnemen, vormen ze een pasta waarin bacteriën te gemakkelijk kunnen groeien. Ook producten die de huid uitdrogen (zoals eosine) zijn vaak niet de beste oplossing. 

De niet-bestraalde huid mag je verzorgen zoals je anders doet.

Laat je goed informeren op de radiotherapie-afdeling en experimenteer thuis niet zelf.

Slijmvliezen verdragen straling niet goed. De slijmvliezen van de mond, de keel en de slokdarm kunnen geïrriteerd raken als je in die buurt bestraald wordt. Mondspoelmiddelen en verzachtende siroop kunnen helpen. Lees hier meer over mondzorg bij kanker.

Bestraling van de mondholte kan ook leiden tot verandering en/of het achterblijven van de speekselaanmaak. Ook smaakveranderingen kunnen in de loop van de behandeling optreden. Dat kan invloed hebben op jouw dagelijkse voeding. Bespreek deze klachten met de verpleegkundigen en/of de radiotherapeut-oncoloog. Praktische tips vind je in het receptenboekje 'Koken bij verandere smaakbeleving' (UZ Gent).

Door irritatie van de slijmvliezen in de mond, keel of slokdarm kan normaal eten moeilijker zijn. Je hebt dan zachter, of zelfs meer vloeibaar voedsel nodig. Door bestralingen op de buik kun je misselijk worden. Het is ook mogelijk dat je eetlust vermindert en je gewicht daalt, terwijl je net nu al je energie nodig hebt om te genezen. Het behandelend team kan jou tips geven om deze problemen te vermijden, en kan jou zo nodig doorverwijzen naar een diëtist voor bijkomend voedingsadvies.

Bestralingen in het buik- of bekkengebied kunnen de dunne en de dikke darm prikkelen. Ook prikkeling van het rectum (het laatste deel van de dikke darm dat eindigt in de anus) en de anus komen voor. Het gevolg is soms diarree, darmkrampen, slijmverlies en een veranderd stoelgangspatroon. Mogelijk moet je medicijnen nemen tegen diarree. Door diarree kan de huid rond de anus geïrriteerd raken en pijnlijk zijn bij elke stoelgang. Vochtige doekjes en geregeld een verzachtend zitbad kunnen hierbij helpen.

Jouw radiotherapeut-oncoloog kan voor bepaalde bestralingen een dieet aanbevelen dat de darmen minder belast. Vraag hiervoor advies aan de diëtist.

Bestralingen in het bekkengebied (bijv. baarmoeder, blaas, darmen …) kunnen de blaas en de urineleiders prikkelen. Je plast dan vaker, en je kunt een branderig gevoel opmerken. Blaaskrampen komen ook soms voor. Het is geen goed idee minder te drinken om minder vaak te gaan plassen. Je drinkt het best veel, bij voorkeur dranken die de blaas niet extra prikkelen (dus overdrijf niet met koffie, thee of alcohol). Op die manier spoel je de blaas goed, en verminder je de kans op hevigere prikkeling of ontstekingen. Als je te vaak moet gaan plassen, zeker ’s nachts, kan je radiotherapeut-oncoloog medicatie voorschijven om de blaas te kalmeren of eventueel een ontsteking te genezen.

Bij bestraling van het zogenaamde ‘kleine bekken’ (waar de vagina, de baarmoeder, de eileiders en de eierstokken liggen) raakt het vaginale slijmvlies soms aangetast of geïrriteerd. Dat kan ongemak veroorzaken bij seksueel contact of bij een gynaecologisch onderzoek. 

De vaginawand kan stugger en het slijmvlies dunner worden. Ook kunnen de slijmproductie en de zuurtegraad (ph) van de vagina veranderen, waardoor de vaginawand gevoelig en kwetsbaar wordt. Hierdoor kunnen gemakkelijk bloedingen en ontstekingen ontstaan. De seksuele beleving kan hierdoor enige tijd verstoord zijn. 

Het kan ook gebeuren dat de vaginawanden tegen elkaar plakken (verkleven) waardoor de opening weg is en geslachtsgemeenschap tijdelijk niet meer of nauwelijks mogelijk is.  

Meld problemen tijdig aan het artsenteam zodat er een behandeling kan opgestart worden. Mogelijk raadt jouw gynaecoloog vaginale dilatatie aan. 

Misselijkheid, vermoeidheid en een tijdelijke verhoogde gevoeligheid aan infecties zijn de belangrijkste bijwerkingen op korte termijn.

Net zoals bijwerkingen die je mogelijk tijdens de behandeling ondervindt, komen bijwerkingen van bestraling op lange termijn in de regel alleen voor in de delen van het lichaam die bestraald werden, en niet elders. Enkele bijwerkingen op lange termijn vind je hieronder, aangevuld met tips om ze te verzachten.

Aanslepende vermoeidheid is de meest voorkomende nevenwerking bij de behandeling van kanker. Ze kan veroorzaakt worden door het gezwel zelf of door de behandeling, onder andere door de bestraling. Vermoeidheid bij kanker kan lang aanhouden, of zelfs pas na lange tijd opduiken.

Je kunt het best veel rusten. Maar blijf niet de hele dag stilzitten. Probeer wat te wandelen en in beweging te blijven. Je gebruikt het best lichte maaltijden, maar eet niet te weinig.

Waar de huid tijdens de bestraling geïrriteerd was, kan hij donkerder blijven, en droog en schilferig zijn. Goed wassen en een vochtinbrengende crème zijn aan te raden. Uitzonderlijk verschijnen ook rood-paarse onderhuidse fijne lijntjes die samen een rode plek vormen. Hier kun je niet veel aan doen. Tijdens de maanden na een bestraling blijft de huid extra gevoelig voor de zon. Als je in de zon komt, bedek je het best de bestraalde huid of gebruik je een zeer sterke zonnecrème (bijvoorbeeld factor 60).

Dat betekent dat de bestraalde weefsels wat taaier worden en hun elasticiteit verliezen. Ook gewrichten kunnen hier last van hebben. Dat kan vervelend zijn bij het bewegen. Massage en oefeningen (met hulp van de kinesitherapeut) zijn aan te raden.

Na een bestraling van de mond of de keel kan de speekselaanmaak flink gestoord zijn. Je krijgt dan een droge mond – wat slecht is voor de tanden en je smaak verandert. Dat kan al beginnen tijdens de bestraling en kan nadien nog lang aanslepen. Er bestaan gels om de speekselaanmaak te bevorderen. Ook kauwgum (best suikervrij) kan helpen omdat die de smaak stimuleert en de speekselaanmaak activeert.

Een behandeling met radiotherapie, waarbij een deel van de mond of de kaak in het bestralingsgebied ligt, geeft een verhoogd risico op tandproblemen zoals 

• gaatjes
• problemen met de ontwikkeling van tandglazuur dat resulteert in witte of gekleurde vlekken op de tanden
• het vroeg loslaten van tanden en kiezen 
• gevoeligheid van tanden en kiezen 
• verminderde mogelijkheid de mond goed te openen 
• pijn in het gebied voor de oren 
• tandvleesaandoeningen 
• verhoogde gevoeligheid voor ontstekingen na trekken van tanden of kiezen 
• problemen met het aangroeien van kaakbot na het verwijderen van tanden of kiezen 

Je tanden en tandvlees verzorgen, is altijd belangrijk, maar is nog belangrijker voor, tijdens en na een behandeling met radiotherapie. Werd je mond of kaak bestraald? Ga dan zeker regelmatig op controle bij de tandarts. Meld aan je tandarts dat je bestraald bent en vraag wat je kunt doen om het risico op tandproblemen te verlagen.

Hormonale veranderingen, verminderde vruchtbaarheid of onvruchtbaarheid komen voor als de teelballen, de eierstokken of de hypofyse (orgaantje onderaan de hersenen) bestraald werden. Ook als deze organen niet rechtstreeks bestraald worden, kunnen ze soms geraakt worden door bestraling van organen in de buurt. Jonge vrouwen zullen door bestraling van de eierstokken ook vervroegd in de menopauze komen. Zeker als je jong bent of nog graag kinderen zou krijgen, is het heel belangrijk dit met de radiotherapeut-oncoloog te bespreken vooraleer de bestraling begint, en ook met de medisch oncoloog vooraleer de chemotherapie begint. Wie vroeger bestraald werd, kan het beste opnieuw contact nemen met zijn behandelend arts van toen – of erover praten met zijn huisarts, die eventueel kan doorverwijzen naar een fertiliteitscentrum. 

Bestraling kan een fysieke invloed hebben op je seksualiteit en op hoe je je seksualiteit beleeft. Je relatie kan hierdoor extra onder druk komen te staan.

De bestraling kan de lymfeafvoer verstoren in de bestraalde streek en ook in de verder gelegen gebieden. Als het bovenbeen bestraald werd, kan bijvoorbeeld lymfoedeem optreden in het onderbeen. Zwelling en een zwaar gevoel zijn mogelijk, en de kans op ontstekingen is ook groter. Kinesitherapie kan vaak helpen. Je kunt het best extra voorzichtig zijn en wondjes proberen te vermijden in de gezwollen streek. Je draagt ook het best losse kleding.

Op lange termijn treden er soms problemen op met de groei, de longwerking, de ooglens en de lever.

Ook andere bijwerkingen zoals blaas- of darmirritaties die al tijdens de bestralingsreeks beginnen, kunnen soms tot lang nadien aanslepen. 

Het is erg belangrijk om alle bijwerkingen of onverklaarbare klachten met je radiotherapeut-oncoloog te bespreken. Over de meeste bijwerkingen kan je radiotherapeut-oncoloog jou inlichten voor je met de bestraling begint, maar ook als je (lang) na de bestraling problemen opmerkt, is het het best er met je arts over te praten.